Do dziś nie wiadomo dokładnie, w którym miejscu we Włodawie znajdował się zamek. I od razu warto to doprecyzować, nie chodzi o monumentalną warownię znaną z królewskich rezydencji, lecz raczej o murowaną siedzibę o charakterze obronno-administracyjnym, połączoną z zapleczem gospodarczym. Tego typu obiekty, na pograniczach Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, były czymś naturalnym. Przez lata wskazywano różne lokalizacje. Jedną z hipotez była skarpa w rejonie obecnej cerkwi, jednak badania archeologiczne przeprowadzone w ostatnich latach wykluczyły to miejsce jako lokalizację zamku. Odkryto tam jedynie fragmenty ceramiki datowane na X wiek, bez śladów późniejszej, nowożytnej zabudowy obronnej.

Znacznie ciekawszym tropem pozostaje teren obecnego klasztoru paulinów. Argument jest prosty i topograficznie logiczny. Spływając Bugiem w kierunku Włodawy, pierwszym wyraźnym dominantem krajobrazu są wieże kościoła pod wezwaniem św. Ludwika. To właśnie takie miejsca, widoczne z daleka, kontrolujące szlak rzeczny i okolicę, wybierano pod siedziby administracyjne i obronne.  Przez długi czas problemem był brak jednoznacznych źródeł pisanych. Powszechnie powtarzano pogląd, że zamek włodawski został całkowicie zniszczony w czasie buntu Chmielnickiego w połowie XVII wieku. Tym większym zaskoczeniem okazał się dokument z czerwca 1692 roku.

Zamek, który jednak istniał - Źródło, które zmienia perspektywę 

Kluczowym materiałem dla niniejszego artykułu jest opis zamku włodawskiego zawarty w pracy Jerzego Ternesa, opublikowanej w monografii: „Nad Bugiem we Włodawie. Historyczny i kulturowy portret miasta i mikroregionu”, pod redakcją Małgorzaty Kołacz-Chmiel i Renaty Lesiakowskiej, Lublin 2024, Biblioteka Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.  W rozdziale „Pociejowie jako właściciele dóbr włodawskich i fundatorzy klasztoru paulinów”  - autor przytacza inwentarz sporządzony przy okazji zastawu Włodawy w czerwcu 1692 roku. Dokument ten nie tylko wymienia istnienie zamku, ale opisuje go z zadziwiającą szczegółowością.  Poniżej przytaczamy pełny cytat źródłowy, który stanowi fundament dalszych rozważań i może zostać bezpośrednio podlinkowany do publikacji dostępnej w internecie.

Historia: Zygmunt Łotocki pionier łucznictwa sportowego w Polsce /wideo/

Historia: Oto jak historia z czerwonym akcentem łączy dwa murale w mieście Włodawa

Historia: Blitzkrieg narodził się we Włodawie. Nieznana Historia Wojny Błyskawicznej /wideo/

Historia: O tym jak włodawski młynarz w nocy przed wojną na Włodawce kłusował

Cytat źródłowy - (Jerzy Ternes, „Pociejowie jako właściciele dóbr włodawskich…”, s. 51) 

"Być może bracia Pociejowie nie mogąc zapłacić pełnej kwoty, nabyli w roku 1692 samo miasto Włodawę, ewentualnie niektóre jeszcze folwarki, a dopiero w roku 1693, już sam Ludwik Konstanty ostatecznie sfinalizował transakcję, wypłacając Leszczyńskim pełną kwotę i przejmując całość dóbr włodawskich.

Przy okazji wspomnianego wyżej zastawu Włodawy z czerwca 1692 roku, sporządzono inwentarz miasta. Zawiera on m.in. spis mieszczan włodawskich, z podziałem na chrześcijan i Żydów, ich powinności, zsumowany roczny dochód z miasta. Dane te nie odbiegają w zasadniczy sposób, od tych ze znanego dobrze inwentarza z roku 1693. Pojawia się w nim jednak dodatkowy, intrygujący wątek zamku włodawskiego.

Dość powszechny jest pogląd, że został on całkowicie zniszczony i zrównany z ziemią w czasie buntu Chmielnickiego. Tym bardziej zaskakuje fakt, że inwentarz z roku 1692 nie tylko wymienia "zamek murowany włodawski", ale opisuje dość dokładnie co najmniej kilka jego izb i pomieszczeń gospodarczych.

Z innych wzmianek można wnosić, że zamek w tym czasie był użytkowany przez zarządców (ekonomów) miasta Włodawy. Kres jego istnieniu położył przypuszczalnie napad wojsk szwedzkich na miasto w roku 1706. Myślę, że inwentarz zamku jest na tyle interesujący, że zostanie przytoczony w całości jako dodatek do niniejszego tekstu."

Jak wyglądał zamek włodawski - Układ funkcjonalny w języku współczesnym

Na podstawie pełnego inwentarza z 26 czerwca 1692 roku można z dużą dozą ostrożności odtworzyć układ zamku. Nie był to obiekt symboliczny czy reprezentacyjny, lecz w pełni funkcjonalna siedziba, łącząca cechy dworu, administracji i zaplecza gospodarczego.

Zamek posiadał wyraźnie wydzieloną część wejściową od strony kościoła, z bramami zabezpieczonymi metalowymi okuciami. Parter mieścił pomieszczenia sklepione, piwnice, skarbiec oraz magazyny, zabezpieczone kratami i żelaznymi drzwiami. Piętro pełniło funkcję mieszkalną i reprezentacyjną. Znajdowała się tam izba stołowa, ciąg połączonych pokoi ogrzewanych zielonymi piecami oraz dostęp do wieży, z której można było wyjść do ogrodu.

Integralną częścią zespołu były pomieszczenia gospodarcze, stajnie, wozownia, kuchnia, piekarnia oraz spiżarnie. Całość tworzyła zamknięty organizm, zdolny do samodzielnego funkcjonowania, a w razie potrzeby także do obrony.  Taki układ w pełni odpowiada realiom końca XVII wieku i nie pozostawia wątpliwości, że zamek włodawski istniał realnie, był użytkowany i pełnił istotną rolę w strukturze miasta.

Opis z epoki, opis z dokumentu źródłowego - tamże, s 56 
"Inwentarz zamku włodawskiego z 26 czerwca 1692 Opisanie zamku włodawskiego murowanego. Idąc od Kościoła w parkanie wrota, kuna na wierzchu żelazna. Wchodząc do samego zamku takież wrota, także z kuną, z skoblami dwoma i wrzeciądzem. Wszedwszy z te wrota, po prawej ręce sklep z żelaznemi drzwiami na zawiasach żelaznych, z skoblami wrzeciądzami u dołu i u wierzchu. W oknach krat dwie, piec dobry. Tamże szafa w murze na zawiasach. Przed tymże zaraz sklepem komórka mała, ze drzwiami drewnianymi o jednej tylko zawiasce. Podle zaraz idąc Skarbiec dalej z żelaznymi drzwiami o dwóch wrzeciądzach. Komórka przy nim beze drzwi. Trzeci także sklep ze drzwiami żelaznemi i okien dwie z kratami żelaznemi, ze dwoma wrzeciądzami. Nad samemi sklepami puste mury wierzchem i spodem. Wszedwszy na wschody, drzwi otworzyste w kratę, z kunami u wierzchu żelaznemi, do sieni. Z sieni po prawej ręce stołowa izba z oknami szklanymi w ołów o oprawionemi. Dwa stoły z ławami, piec zielony, szafa do schowania szkła z stołowej izby. Pokój śrzedni, drzwi na zawiasach. Z tego pokoju pokój poboczny, drzwi na zawiasach żelaznych, piec jeden u obydwu pokojów zielony.
A oto karta tytułowa trenu pogrzebnego Marjanney z Leszna Xiężnej Zasławskiey, jest to ciekawy starodruk z XVII wieku a dokładnie z 1642 roku, w którym jest wzmianka o włodawskich murowanych podziemnych gmachach.
Z tego pokoju pobocznego drzwi na zawiasach żelaznych do sionek, gdzie wschody tylne. Z pokoju śrzedniego zaś pokój drugi, drzwi na zawiasach żelaznych, szafek dwie ze drzwiczkami [...] drewnianymi. Z tego pokoju pokój trzeci, drzwi na zawiasach żelaznych z zaszczepką i antabami dwiema, [okna] dwoje szklane, w ołów oprawione. Z tego pokoju czwarty [pokój] poboczny, z oknami także szklannemi w ołów, drzwi [...] na zawiasach żelaznych, z zaszczepką. Z tegoż pokoju d[rzwi] [na] zawiasach do wschodów tylnych. Piec jeden u obydwu [pokojów]. Z tych pokojów, pokój. Drzwi do jednego pokoju, tego dwoje [na] zawiasach. Sam pokój z oknami szklannemi, z piecem zielonym. Z tego pokoju do wieży drzwi na zawiasach z klamką. A z tej wieży drzwi do ogrodu na zawiasach żelaznych z zamkiem wnętrznym. Mieszkania dolne pod tymże murem idące do wschodów wielkich. Sień długa ciemna, w którą wchodząc, drzwi do piwnice, na zawiasach ze skoblem. Pośrodku tej piwnicy znowu dwoje drzwi z zawiasami i wrzeciądzami, do piwnic dwóch. Idąc dalej po tejże ręce sklep albo raczej spiżarnia, drzwi na zawiasach i w oknie krata żelazna. Po tejże ręce idąc dalej, minąwszy wschody tylne, izba z przysionkiem, okien dwie kracianych i drzwi na zawiasach żelaznych. Z tej izby sklepek, drzwi na zawiasach, z kratami żelaznymi. Ze sklepiku drzwi do wieży, na zawiasach, ku ogrodowi. W tejże ciemnej sieni, po lewej ręce w tył idąc, izba piekarska, okna w drewno sprawne. Stajen drewnianych dwie ze żłobami. Wrota na kunach, w górze tylko żelaznych, z wrzeciądzami żelaznemi. Wozownia pod jednymże pokryciem, wrota na kunie w górze i stajenka trzecia mniejsza. Kuchnia z izbą, z piecem."

Od legendy do wiedzy

Historia Włodawy przez lata koncentruje się wokół jednego żydowskiego tematu, często powtarzanych do znudzenia. Tymczasem źródła pisane, dostępne dziś publicznie, pozwalają na stawianie nowych pytań i formułowanie bardziej precyzyjnych hipotez.  Celem tego artykułu nie jest postawienie ostatecznej tezy o lokalizacji zamku, lecz pokazanie, że nie mamy do czynienia z bajką ani miejską legendą. Zamek we Włodawie istniał, był murowany, użytkowany jeszcze w końcu XVII wieku i zniknął dopiero w wyniku wydarzeń wojennych początku XVIII stulecia. Pociej był tego przyczyną, ponieważ "Był człowiekiem pozbawionym wszelkich skrupułów moralnych, całą karierę zrobił opierając się na poparciu Piotra I, który potrzebował Pocieja do rozgrywek z Augustem II, również dzięki poparciu cara otrzymał on urząd hetmański. Jako jedyny dowódca Rzeczypospolitej zgodził się wysłać posiłki Rosjanom szykującym się do wojny z Turcją. W historii zachowała się o nim opinia jako zdrajcy, alkoholiku i pospolitym złoczyńcy." i z tego powodu dobra Konstantego Pocieja zniszczyli jego przeciwnicy patrz Wojna domowa na Litwie (1700). Pozostaje mieć nadzieję, że dalsze badania, zarówno archiwalne, jak i archeologiczne, pozwolą kiedyś przejść od domysłów do pełnej, udokumentowanej wiedzy.

^p^

Źródła i materiały dodatkowe

„Nad Bugiem we Włodawie. Historyczny i kulturowy portret miasta i mikroregionu”, red. M. Kołacz-Chmiel, R. Lesiakowska, Lublin 2024 - Jerzy Ternes, Pociejowie jako właściciele dóbr włodawskich i fundatorzy klasztoru paulinów
http://tonik-libra.pl/wp-content/uploads/2024/05/wlodawa_2024_www.pdf
https://wlodawa.net/historia-z-minionych-dni-odpis-aktu-erekcyjnego-miasta-wlodawy/

Podaj dalej, powiadom znajomych....